Schoorsteen voormalige zuivelfabriek grondig opgeknapt

SOEST De schoorsteen van Zuivelfabriek De Soester is een symbool van wat ooit vooruitgang was. Eigenaar Jan Zwart wil er voor zorgen dat de stenen pijp een belangrijk herkenningspunt in Soest blijft. En dat het bijzondere gebouw herinnert aan de tijd van 'de luie boeren'.

Hans Veltmeijer

Het is een eyecatcher voor iedereen die zich over de levensader van Soest begeeft. Het markante gebouw Zuivelfabriek De Soester aan de Middelwijkstraat is niet te missen. Met de sprekende naam groot op de gevel en de schoorsteen die machtig boven het gebouw uittorent.

HANDVOL De opkomst sinds 1870 van coöperatieve fabriekjes was mede het gevolg van geknoei door opkopers met boter afkomstig van zelfstandige boeren. Hierdoor had het Nederlandse product veel van de exportmarkt verloren aan de Denen. Het wemelde begin twintigste eeuw in Nederland van de zuivelfabrieken. Maar een halve eeuw later waren ze allemaal omgevallen of opgeslokt door de grote zuivelconcerns. Van alle coöperaties is er nu nog een handvol over, waarvan FrieslandCampina de grootste is.

De boterfabriek in Soest werd in 1917 gebouwd en in 1933 groot verbouwd naar een ontwerp van de Soester architect Arnold Brouwer tot complex Coop Zuivelfabriek De Soester. In 1942 werd aan de achterzijde een nieuwe 26 meter hoge schoorsteen gebouwd. De laatste zuivelproducent hier was VIKA, dat er in de jaren vijftig nog poederkaas maakte. Daarna is het gebruikt als een meubel- en woonwinkel.

ANTIEK De afgelopen jaren werden er antiek en curiosa verkocht. Totdat Jan Zwart en zijn vrouw hun woning even verderop langs de spoorlijn verruilden voor dit niet alledaagse pand. ,,Een prachtig gebouw, met elementen uit de Amsterdamse School", kijkt hij bewonderend naar zijn bezit. Beetje bij beetje werkt hij aan het fikse achterstallige onderhoud. Niet alleen binnen, waar alle contouren van de zuivelfabriek nog duidelijk zichtbaar zijn, maar ook aan de buitenzijde van het complex. Allerlei resten van reclame heeft hij van de gevel verwijderd en hij is vast van plan de letters 'COOP' terug te brengen op de zijmuur.

'LUIE BOEREN' Soester boeren brachten hier hun melk naartoe om gezamenlijk kaas en boter te maken. Ze parkeerden hun paardenkarren, en later tractoren, op het laad- en losplatform voor het gebouw aan de straatzijde en leverden hun kannen verse melk af. 'Luie boeren' werden ze genoemd door de boeren in het dorp die hun producten helemaal zelf op hun boerderij bleven produceren.

VEILIGHEID Het belangrijkste opknapproject van Zwart op dit moment is de schoorsteen. Tegenwoordig 21 meter hoog. Voor de veiligheid is er in de loop der jaren vijf meter vanaf gehaald. De resten radiaalstenen op de grond getuigen ervan. Maar toch, nog steeds prijkt het bouwwerk boven de voormalige zuivelfabriek en is het daarnaast een baken van natuurgebied De Eng, waar het aan de achterzijde over uitkijkt. Zo heeft de schoorsteen niet alleen cultuurhistorische waarde maar is ook landschappelijk belangrijk. Ook de torenvalken hebben er baat bij. Hun nestkast aan de schoorsteen kijkt uit over de muizenrijke velden.

FORSE INVESTERING De pijp was aan restauratie toe. Scheuren, slechte voegen maar nog wel goed metselwerk. Dé specialist op dit gebied, Harm Meijer uit Groningen, knapt met zijn bedrijf de schoorsteen op. 'Symbolen van de industriële revolutie', noemt Zwart ze. Ze herinneren de mensen aan vervlogen tijden. Er waren er ruim 12000 van in Nederland, nu nog 600 tot 700. De Stichting Fabrieksschoorstenen (STIF) zet zich in om sloop van deze bouwwerken te voorkomen. Dat lukte bijvoorbeeld bij de schoorsteen van Jansen en Tilanus in Vriezenveen. Dat werd een rijksmonument. Bij andere bekende fabrieksschoorstenen, zoals die van Nutricia in Zoetermeer en de Hasco-pijp aan de rivier de Lek bij Schoonhoven, bleek de inzet tevergeefs. Ze sneuvelden ten faveure van nieuwe bouwplannen.

LEUK WERELDJE Dat laatste zal de schoorsteen in Soest niet gebeuren, onder de huidige eigenaar. Hij heeft de smaak te pakken en is lid geworden van de STIF. Op zijn keukentafel in de woning op de eerste etage van het gebouw ligt een dik naslagwerk over fabrieksschoorstenen. ,,Zo kom je toch weer in een heel leuk wereldje."

De investering voor de opknapbeurt is fors. Hij hoopt dat de gemeente Soest de helpende hand toesteekt. Steen voor steen worden van de gehele schoorsteen van onderen tot boven de slechte voegen verwijderd en scheuren hersteld. De specialisten werken op een houten platform dat aan ijzeren kettingen aan de toren is bevestigd. Eenmaal boven start het nieuwe voegwerk en wordt de binnenkant hersteld. De klus neemt nog wel vier weken in beslag.

STOOMMACHINE Jan Zwart voelt zich niet alleen verantwoordelijk voor de schoorsteen maar voor de gehele voormalige zuivelfabriek, een gemeentelijk monument. Wat te denken van de stoommachine onder de schoorsteen, in het gebouw. Uit 1912, gemaakt door Ingelse & Co Machinefabriek uit Schiedam. ,,Geweldig, die laat ik staan." Het robuuste, zwarte apparaat dreef de andere machines aan waarmee de melk werd verwerkt tot boter en kaas. De kaaszolder en de diepe boterkelders verkeren nog in originele staat. En ook de loketten voor de inname van melkflessen zijn nog goed herkenbaar.

De eigenaar weet nog niet precies waarvoor de ruimtes gebruikt gaan worden. Waarschijnlijk wordt een deel ingericht als atelier voor zijn houtbewerking. In ieder geval wil hij het oorspronkelijke karakter van het gebouw in ere houden. Historische foto's helpen hem daarbij. Eerder restaureerde hij andere monumenten, schepen en beiaards. Zuivelfabriek De Soester is in goede handen.